آشنایی با اماكن مذهبي و تاريخي منطقه بيرجند

مزارهاي دره شيخان، كاهي، حنبل، يوش، بلنجر، حضرت ابوالفضل (س) ، سيد حامد علوي، خواجه گيو، شاه سليمان و سلطان تيمور از جمله مكان‌هاي زيارتي و تاريخي شهرستان بيرجند هستند كه درايام تعطيل مورد توجه مسافران مي‌باشند.

مزار محمد بن حسام خوسفي

محمد فرزند حسام الدين حسن، ‌معروف به ابن حسام، شاعر، ‌عارف،‌ فقيه و انديشمند قرن هشتم و نهم هجري است. تولد ابن حسام را سالهاي 782و 783 هجري(760 شمسي) دانسته اند. زادگاه ابن حسام، شهرك خوسف است كه از بخش هاي فعلي بيرجند و از قديمي ترين آباديهاي قهستان مي باشد. ابن حسام تحصيلات مقدماتي و تربيت خود را مديون پدر دانا و با فضيلتش مي داند.

بيشتر تذكره نويسان ابن حسام را شاعري صاحب فضل و او را مردي وارسته و قانع كه روزها از صبح تا شام به كار كشاورزي اشتغال داشته و ضمناً اشعار خود را در همين مواقع يادداشت مي كرده،‌ دانسته اند. ابن حسام از علو طبع و اتكال به خداوند غافل نبوده و كمبودهاي زندگي را بر سر افرازي معنوي ترجيح داده است.

ابن حسام بر اثر اعتقاد راسخي كه به ولايت اهل بيت(ع) و دوستي پيامبر اسلام(ص) داشته،‌ پيوسته به مدح و منقبت آنان پرداخته و به راستي قدرت شاعري خود را در اين موارد بخوبي نشان داده است.

ابن حسام در انواع شعر هنر نمائي و طبع آزمائي كرده است. وي با خلق مضامين و كلمات خوش آهنگ و نشاندن آنها در جاي مناسب به توضيف آسمان و صور كواكب و صحنه هاي طلوع و غروب آفتاب و مناظر طبيعت به وجه اعجاب انگيزي پرداخته است.

از ابن حسام سه اثر ارزشمند به نام(( ديوان شهر))،‌ ((خاوران نامه)) و((نثر اللالي)) باقي مانده است. ديوان شعر ابن حسام در سال 1366 به كوشش در خور تقدير آقايان احمد احمدي بيرجندي و محمد تقي سالك و با هزينه اداره كل حج و اوقاف و امور خيريه استان خراسان چاپ و منتشر گرديده است. اين ديوان شامل 10844 بيت شعر و در مدح خاندان حضرت محمد(ص) مي باشد.

خاوران نامه كه به سبك شاهنامه سروده شده شامل22500 بيت شعر است كه در وصف دلاوريهاي حضرت علي و ياران آن حضرت به رشته نظم در آمده است. اين منظومه متاسفانه تاكنون چاپ نشده است. چند نسخه خطي از اين كتاب در موزه هاي بريتانيا و كتابخانه آستان قدس رضوي يافت مي شود. خاوران نامه بر اساس گفته شاعر در سال 830(805 شمسي) به زيور نظم درآمده است.

نثر اللالي منظومه اي است در قالب مثنوي در ترجمان كلمات قصار مولي علي(ع) كه به گفته آقايان احمد احمدي بيرجندي و محمد تقي سالك به مجموعه اين ابيات تاكنون دسترسي حاصل نگرديده است.

برخي از نويسندگان عمر ابن حسام را 92 سال ذكر كرده اند در اين صورت سال وفات او را بايد 875 ه.ق دانست. در كتاب بهارستان وفات ابن حسام 873(847 شمسي ) ذكر شده است.

مقبره ابن حسام در زادگاهش(خوسف) و بر روي تپه اي سنگي كه مشرف به مزارع و باغستانها و موسوم به پايتخت است واقع مي باشد كه محل زيارت علاقه مندان به اين زاهد با فضيلت است. او ضمن ابياتي در توصيف بيرجند علاقه وافر خود را به زادگاهش نمايان مي سازد.

مزار سلطان ابوالقاسم

روستاي نصر آباد(nasrabad) در غرب شهرستان بيرجند در طول 58 درجه و 52 دقيقه و عرض 32 درجه و 47 دقيقه جغرافيايي و در شمال غربي خوسف(xusf) واقع است.

اين بقعه داراي آب، برق و 6 واحد زائر سرا مي باشد. راه ارتباطي اين زيارتگاه آسفالته بوده و در جنب آن مسجد روستاي نصر آباد واقع گرديده. اين مكان مقدس داراي بناي جديد الاحداث بوده و همه ساله پذيراي زائرين و ارادتمندان اهل بيت مي باشد.

ابوالقاسم بن موسي بن الكاظم(ع) برادر بزرگوار حضرت امام رضا(ع) كه بنا به نقل از كتاب بهارستان سر مبارك آن حضرت در روستاي نصر آباد(nasrabad)و پيكر مطهر او به روايات گوناگون در روستاي دهن رود(dehan rud) دفن شده است. مزار سلطان ابولقاسم روستاي دهن رود

پيش از يافتن سر مبارك، در موضع مدفن سرمبارك درخت و علمي بوده است كه مردم آن را زيارت مي كرده اند تا اين كه يكي از صالحان منطقه حضرت سلطان را در خواب مي بيند كه به او مي فرمايد كه اي فلان بر جانب قبله درخت سرما فرسوده مي شود پس از بيداري با جمعي از بزرگان خوسف(xusf)به محل رفته و پس از حفر زمين سري با خط سبز و گيسوي مشكين تر و تازه به خون آلوده مي يابند به دستور شيخ شمس الدين پسر مولانا احمد بن سام سر مبارك را در زير درخت دفن كردند در سال 900 ه.ق. امير نظام الملّه و الدّين ساختمان بر آن ساخت و شش شبانه روز آب و اراضي حومه آنرا وقف درگاه نمود..

مزار سيد حامد علوي(ع) در چنشت

آستان مبارك سيد حامد علوي واقع در 65 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان بيرجند تابع بخش مود شهرستان سر بيشه واقع در روستاي چنشت قرار گرفته است.

50 كيلومتر راه آسفالته و 15 كيلومتر راه خاكي دارد، داراي آب و برق نيز مي باشد. روستاي چنشت كه اين بقعه متبركه در آن واقع گرديده خود از روستاهاي ديدني شهرستان سر بيشه مي باشد، همچنين غار معروف چنشت نيز در نزديكي اين مكان مقدس واقع گرديده است.

سيد حامد علوي از اولاد امام جعفر صادق(ع) كه در عهد خلافت الطايع لله عبدالكريم عباسي در سال 400 ه.ق با گروهي از مردمان خاندان خود كه معروف به باقريه بودند از يثرب به ري و از‌ آنجا به خراسان آمده و در بعضي از نواحي خراسان متوطن شدند پس از چندي به طمع تاسيس دولتي علوي و برانداختن دولت بني عباس افتادند چون اين خبر الطايع لله رسيد پسرش القادر بالله كه بر خراسان و ماوراالنهر مستولي بود فرمان سركوبي اين گروه را داد،‌ القاد بالله پس از فراهم آوردن لشكري انبوه براي سركوبي آنها به راه افتاد و سيد حامد علوي با اطلاع از اين خبر به سبب قلت سپاه راه فرار به كوههاي قهستان را در پيش گرفت. و در نزديكي روستاي چنشت با سپاه بني عباس برخورد كرد كه به ناچار به كوه و غار آن پناهنده شدند و هر روز از كوه به دشت آمده و با سپاه القادر بالله به جنگ مي پرداختند، در خلال اين درگيريها حضرت سيد حامد و دو فرزندش قاسم و عبدالجليل به شهادت رسيدند در اين هنگام سيد محمد معروف به نقيب به فرماندهي اين گروه انتخاب شده و به علت خوف از سپاه بني عباس اجساد سيد حامد و دو فرزندش را در غاري پنهان مي كند و در غار را با سنگ و گل بالا مي آورد و راهنمايي را بر ميگزيند تا آن كه زنان و كودكان و فرزند ديگر سيد حامد، سيد ناصر، از راه خور و خبيص به شبه جزيره حجاز برساند و سيد محمد با اصحاب، ‌گروه گروه از كوه چنشت خارج شده و متواري گرديدند بالاخره در سال 800 ه.ق سيدي بزرگوار بنام سيد محمد مشعشع با گروهي از خوزستان به قهستان آمده و در روستاي چنشت اقامت گزيدند و به همراه خود كتابي داشتند كه نشانه هايي براي كشف آن غاري كه اجساد سيد حامد و دو فرزندش بود داشت، پس از يافتن غار،‌ اجساد را بيرون آورده در محلي مناسب دفن كردند.

خلاصه ظهور اين مزار در سال 800 ه.ق است و سيد محمد مشعشع پس از آنكه قبه اي بر ساخت درويش حسين نامي را بر آن گماشت. 

مزار شهدای دره شیخان بیرجند

آستان مبارك شهداي دره شيخان در ابتداي ورودي شهر بيرجند و در جنب پايانه مسافربري قرار دارد. اين بقعه متبركه داراي آب،‌برق و تلفن مي باشد، ‌ساختمان قديمي اين بقعه در سال 1382 تخريب و مجددا به مساحت شش هزار متر مربع طراحي گرديد و در دهه فجر انقلاب اسلامي سال 1382. قسمتي از اين مجموعه مذهبي، ‌فرهنگي به مساحت 340 متر مربع براي استفاده زائرين به بهره برداري رسيد.

اين مكان مقدس همه روزه پذيراي زوار مي باشد. ولي عمده زوار در عصر روزهاي چهارشنبه و مناسبت هاي خاص به اين مكان مشرف مي شوند.

شیخان نام موضعی است در نزدیکی مدینه در احد که شهدای احد علیهم السلام در آنجا مدفونند. و نیز نام موضعی است در نزدیکی بیرجند از طرف شرقی شمالی که شهدای چند به روایت ابوالمحامد رویخی و علی بن محمد یاسری مشهور به حسامی از اولاد و ذریه حضرت امام محمد باقر(ع) در آنجا بخاک سپرده شده اند و اکنون نیز به زیارتگاه معروف است.

در تاریخ حسامی مسطور است که در عهد خلافت الطابع لله عبدالکریم عباسی، الحامد لله علوی با گروهی از مردمان خاندان خود که معروف به باقریه بودند از یثرب به ری و از آنجا به خراسان آمده و در بعضی از نواحی خراسان متوطن گردیدند و چندی نگذشت که به علت ظلم و ستم عباسیان و عداوت شدید آنها به خاندان عصمت و طهارت، به منظور تاسیس دولت علوی بر علیه عباسیان قیام کردند.

چون این خبر به طالع لله رسید، پسرش احمد را که به القادر بالله ملقب بود و در آن وقت بر ایالات ماورءالنهر و خراسان، حکومت داشت دستور داد، لشکری فراهم آورد و به دفع آن طایفه قیام نماید. القادر بالله سپاهی انبوه فراهم آورد، و بر آن جماعت هجوم آورد، آن گروه بواسطه کثرت سپاه، و کمی یاران تاب مقاومت نیاورده، روی به عزیمت نهادند و با اهل و عیال و رجال، در کوهها و بیابانها پراکنده شدند باز هم القادر بالله در دشمنی آن گروه از پای ننشسته سپاه را امر کرد که در پی ایشان رفته و هر کجا بر آنها دست یابند همگی را از کوچک به بزرگ به قتل برسانند. بالاخره قضا و قدر آن جماعت را به کوههای قهستان کشانیده و در نزدیکی چنشت با سپاه عباسی رو به رو شدند این گروه قلیل همه روزه از کوه به دشت آمده با سپاه القادر که متجاوز از هزار نفر بودند در صحرای نهارجان، مبارزه می کردند و شبانگاه، بدانکوه باز می گشتند، و در خلال این حوادث حضرت سید حامد و دو فرزندش قاسم و عبدالجلیل بواسطه تهور و کوشش در قتال زخم های متعدد برداشته دار دنیا را وداع گفته و سید محمد که ملقب به نقیب بود، رهبر و زمامدار از آن طایفه(باقریه) گردید و بواسطه خوف و هراس از سپاه بنی العباس، به تجهیز و تکفین کشتگان نپرداخته اجساد شهدا را در غاری به وديعت نهاد و باب آن غار را با سنگ و گل پوشاند و او را راهنمائی گرفت، زنان و اطفال را با خلف سید بزرگوار سید ناصر روانه کرد که از راه خور و خبیص بخوزستان و از آنجا به عربستان رسانند و خداوند ایشان را از چشم دشمن محجوب داشت، وقتی خبر دار شدند که از اراضی خبیص گذشته بودند و خود با اصحاب دسته دسته از شهاب کوه چنشت بیرون آمده راه فرار در پیش گرفتند از آن جمله یک دسته از مخالفان زخمهای گران خورده و جان از آن مهلکه بیرون برده بودند، گذار ایشان به اسفهرود افتاد که سپاه عباسی در آنجا فرود آمده بودند دشمنان، آن بزرگواران را تعقیب نموده و شمشیر در میان آنها نهادند و در حال چنگ و گریز به قریه بجد رسیدند و پناه به کاریز بردند، دشمنان برسیدند و تمام آن مجاهدان را از دم تیغ گذرانیدند، چون سپاه از آنجا کوچ کرد، مردمان آن سرزمین اجساد ایشان را از چاه در آورده بخاک سپردند و فرقه ای دیگر در دشت رکات به دست دشمنان بشهادت رسیدند.

و خود حضرت سید محمد با گروهی از یاران از قرای نهارجان با دشمنان همچنان سرگرم جنگ و جهاد به کوهپایه بیدان(بهدان) و از آنجا به دشت اسفهرود روی آوردند و لحظه ای از محاربه و قتال با سپاه القادر نیاسودند تا ایکه به شعبی که بدره شیخان معروف است در آمدند و لیکن از گرمی هوا و خستگی و بی قوتی، سید و اصحاب را رمقی در بدن نمانده و هر یک در سایه اسبی(در آن دره) بخوابیدند که در این حال سپاه عباسی برسیدند و جمله را از دم شمشیر بگذرانیدند، مگر حضرت سید محمد که بعد از مشاهده سپاه دشمن از محل دور شد و خود را بدامن کوه( کوه باقران) رسانید و همچنان اسب می تاخت تا از رفتن فروماند و سید بزرگوار کلمه استرجاع بر زبان راند از اسب پیاده شد و دره بند عمر شاه پناه برد و بر زیر کوه برآمد و دشمنان اسب او را برگرفتند و بعد از چند روز جسد آن بزرگوار را یافتند که از کثرت جراحات وفات یافته است و آن سید جلیل القدر را در مزرعه یشد به خاک سپردند و شهدای دره شیخان را نیز مردمان آن ناحیه با جامه های خونین در همانجا مدفون ساختند، و قبور پرداختند از این جهت گویند، بعید نیست که از این روی آنجا را دره شیخان نامیده اند زیرا که شیخان در مدینه اسم همان بقعه است از احد، که شهدای احد در آنجا مدفون شده اند، شهاب الدین یاقوت حموی گوید شیخان اسم مفرد است و اسم موضعی است در احد که رسول خدا(ص) هر گاه غزوه ای پیش می آمد در آنجا عرض لشکر می دید و حذیفه روایت کرده در غزوه ای از غزوات مرا پیغمبر (ص) از شیخان برگردانید چون سن من از سی سال کمتر بود و تسمیه از باب تشبیه است(ا...العالم)

حسامی می نویسد که در سنه هشتصد هجری که چهار صد سال بر این وقایع گذشته بود سیدی بزرگوار که سید محمد مشعشع نام داشت با جمعی از خوزستان به قهستان آمده و در قریه چنشت نزول کرد و با خود کتابی آورده که با آن آثار و علامات که در آن بود بدان غار که اجساد کشتگان را پنهان کرده بودند راه یافت و جسد حضرت سید حامد و دیگر شهدا را از آن غار در آورده و در تابوت گذاشت و سپس بفرمود سردابی بکندند و با سنگ و آجر قبری ساختند و بدنها را به خاک سپردند و بر آن قبه ای بنا نهاد و تا آن روز امر آن غار مخفی و کسی از آن اطلاعی نیافته بود.

و نویسنده گوید که در کتب انساب در حضرات امامزادگان کسی بدین اسم و رسم معروف نیست مگر احمد بن محمد بن حمزه بن محمد بن اسحق فرزند امام جعفر صادق که او را الحامدلله می گفته اند و خیلی جلیل است و جدش اسحق نیز ملقب به الموتمن بالله بوده و با حضرت امام موسی کاظم(ع) از یک مادرند و شبیه به حضرت ختمی مرتبت(ص) بوده و سفیان بن عینیه هر وقت از او روایت می کرد میگفت حد ثنی الثقه الرضا اسحق بن جعفر بن محمد پسر احمد ملقب است به ناصر الدین الله که از این القاب بجمله رایحه خلافت استشمام میگیرد جز اینکه زمان او بر این زمان المقتدر بالله و المطیع لله که سال سیصد هجری است تطبیق نمی کند و بعید نیست که در کلام را وی و ناقل اشتباهی شده  يا تصحيحي رفته باشد وجود اعقاب الحامد لله در ري و اولاد ناصرلدين الله در نواحي اسفراين و هرات اين معني را تاييد مي نمايد. رجوع شود به عدّة الطلاب في انساب آل ابي طالب

مزار درويش حسين تازياني

آرامگاه درويش حسين در روستاي گزندر(gazander) در شمال شرقي شهرستان بيرجند در طول 59 درجه و 33 دقيقه و 33 درجه و 1 دقيقه عرض جغرافيايي واقع است.

راه ارتباطي آن از طريق جاده آسفالت بيرجند_ اسديه و جاده خاكي روستاي گوگچين به فاصله 49 كيلومتر است. به احتمال سبب نامگذاري روستاي گزندر، درختان بي شمار گز در طول مسير راه است.

اين روستا امروزه خالي از سكنه است و داراي آب شيرين و گوارايي با درختان سر به فلك كشيده و مزرعه اي در حومه آن است.

درويش حسين تازياني عارف وارسته قرن نهم هجري است كه مرحوم آيت الله شيخ محمد حسين آيتي در كتاب بهارستان شرح احوال او را از چنين مي نويسد:

درويش حسين تازياني _ عليه الرحمة به قوه جاذبه،‌ طالبان را در سلك سالكان در مي كشيد و هر كس به خدمتش مي رسيد به ديدن يك مجلس،‌ مريد مي شد و ارباب صفا را چون سرو در چمن و شمع در انجمن بود و آن عارف و اصل در مزرعه اي كه خود جاري كرده در پاي گدار تازيان مدفون است.

قدمگاه بي بي معصومه

قدمگاه بي بي معصومه(س) در جنوب شرقي روستاي بورنگ در طول 59 درجه و 44 دقيقه و عرض 32 درجه و 58 دقيقه جغرافيايي واقع است.

اين قدمگاه با روستاي مقدر 3 كيلومتر فاصله دارد و فاصله آن با شهرستان بيرجند هشتاد كيلومتر است.

راه ارتباطي آن تا روستاي بورنگ آسفالت است و به سبب واقع شدن در بلندي از مسافت دور قابل مشاهده است. بناي كنوني قدمگاه توسط متصدي آن در سال 1375 ه.ش احداث گرديده است.

در محل غيبت بي بي(س) ضريحي شش ضلعي مشبك از جنس آهن قرار داده اند، مساحت اين محل 90 متر است كه در مجاورت آن مسجدي به مساحت 100 متر بنا شده است كه تمام زير بنا با فرشهاي دستباف و فرشينه پوشيده شده است.

بر جانب جنوبي ضريح دريچه اي است كه به آب متبرك راه دارد.

در حومه قدمگاه مقبره هايي متعلق به خوانين منطقه است كه قدمت بسيار دارد و مصالح بكار رفته در آن آجر و ساروج است.

حضرت فاطمه معصومه خواهر بزرگوار حضرت امام رضا(ع) كه بارگاه ملكوتي ايشان در شهرستان قم است، قدمگاهي در روستاي مقدر(moqadar) از توابع روستاي بورنگ بخش درميان به ايشان منسوب است.

مزار بلنجير((balanger

مزار بلنجير در شمال غربي شهرستان بيرجند در طول 58 درجه و 33 دقيقه و عرض 338 درجه و 6 دقيقه جغرافيايي واقع است.

راه ارتباطي آن از طريق جاده آسفالت بيرجند_ خور و جاده خاكي خور_ روستاي هامون است كه با مركز شهرستان بيرجند 100 كيلومتر جاده آسفالته و 27 كيلومتر جاده خاكي فاصله دارد و در بخش دهستان خور واقع شده است. امكانات آن داراي 12 واحد زائر سرا،‌برق و آب مي باشد.

بنا به شهرت مزار بلنجير قدمگاه و پناگاه اولاد موسي بن جعفر عليهم السلام است كه كرامتهاي عديده سبب شهرت آن بين اهالي منطقه شده است

محلهاي مورد زيارت و عقايد و پندارهاي مردمي

براي مزار بلنجير محلهايي است كه زايران در طول اقامت خويش براي تقبل و زيارت،‌خود را ملزم به رفتن به آنجا مي دانند. اين محلها عبارتند از:

1- درخت انجير در پشت مسجد قديمي

2-     اثر انگشت طفلان مسلم

3-     درخت حامله

4-   كل سياخفه

5-   كل تجقه

6-  رد پاي شتران

7-  كل كار

8-    محل تفال زائران

سبب نام گذاري اين قدمگاه به بلنجير همين درخت انجير مي باشد كه بر بلندي كوه قرار گرفته است زايران در طول روز بوي‍ژه، ‌پس از نمازهاي يوميه بدون كفش بدين محل مي آيند و علمهاي موجود در آنجا و سنگهاي متبرك آن را زيارت مي كنند و حاجتهاي خويش را عرضه مي دارند. اين محل،‌خاص خوابانيدن گوسفندان نذري است نظير زيارتگاههاي ديگر،‌ گوسفندان را رو به قبله با پوشيدن پارچه اي بر روي بدنشان مي خوابانند.

 آستانه مباركه زينيه(س) در كاهين

آستانه مبارك زينبيه كاهي(س) واقع در 50 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان بيرجند در بخش مود شهرستان سربيشه در نزديكي روستاي كاهين واقع شده است و داراي جاده آسفالته مي باشد.

امكانات رفاهي شامل فروشگاه، كشتارگاه،آب ،‌برق ،‌مخابرات، تعداد 30 واحد زائر سرا متعلق به بقعه و تعدادي خانه هاي شخصي و داراي وسيله حمل و نقل عمومي مي باشد. و به طور كلي سالانه 000/150 زائر براي زيارت به اين مكان مشرف مي شوند.

ساختمان جديد بقعه و همچنين ضريح مطلاي بقعه در دست ساخت مي باشد. طرح جامع بقعه در زميني به مساحت حدود 20 هكتار در دست تهيه است.

علي بن محمد ياسري در تاريخ قهستان مي نويسد ديگر سيده زنان خاندان ستر عليا و مهد عظمي،‌ گل چشم عصمت،‌ياسمن باغ عفت لاله باغ نبوي،‌سلاله باغ مرتضوي

به سببي از اسباب، گذرشان به قريه كاهين از قراي نهارجان افتاد و بواسطه عارضه اي كه بر آن بزرگوار روي داد، در آن محل(كاهي) دار دنيا را وداع فرمود. محرمانش به امر تجهيز و تكفين پرداخته و آن در غمين را بر سر پشته اي در صدف خاك مدفون ساختند و قبه اي بر سر تربت او برافراختند و از بركات آن قبه بر دامن آن عقبه فاحزه سوقي پيدا شد كه بخارج راه ندارد و از سقف آن سوق آبي به غايت شيرين جريان يافت كه صاحبان امراض و علل از نوشيدن آن آب زلال شفا يافته و صحت و سلامتي خود را باز مي يابند.

در تاريخ بيهقي نقل شده است كه امام محمد تقي(ع) در سفر به خراسان از راه طبس مسينا از ولايت قهستان عبور نموده و احتمال مي رود كه در آن سفر( منظور از آن ازدواج ام الفضل دختر مامون خليفه عباسي بوده)، ‌بانواني از خاندان عصمت و طهارت(ع) با امام جواد(ع) همراه بوده اند و اين بانوي بزرگوار(حضرت زينب (س)) در ذهاب يا اياب در منزل كاهين وفات يافته باشد.

و بالجمله در‌ آن آستانه مباركه كه كرامات بسيار بظهور مي رسد و هر روز دردمندي شفا مي يابد.

اماكن تاريخي بيرجند

بافت تاريخي شهر بيرجند و وجود آثار و ابينه‌هاي تاريخي بسيار در اين شهر و حوالي آن فرصتي مغتنم را براي مسافران و گردشگران فراهم كرده است.

حمامها ، موزه‌ها ، مدارس ، باغها و عمارتهاي تاريخي اين شهر به همراه مردم خونگرم و اصيل آن، شهري ديدني با ويژگي‌هاي غني و فرهنگي را تداعي مي كند.  

باغ‌ها و عمارتهاي بيرجند:

جهان اسلام دو سبك باغ‌سازي را ازايرانيان اقتباس كرده كه با گذشت زمان كم و بيش در بين ملت‌ها رواج يافت كه يك نمونه آن، باغ به عنوان ظرف كه ساختمان در وسط آن قرار گرفته و ديگري باغ به عنوان مظروف كه احاطه شده توسط ساختمان‌ها مي‌باشد.

استفاده از فضاي شهري به عنوان باغ ميدان و محل تفريح و تفرج و تعاملات اجتماعي از دوره صفويه در شهرهاي ايران آغاز مي‌شود كه مي‌توان اين باغ ها را در نواحي مختلف از جمله بيرجند مشاهده كرد.

باغ‌ها و عمارتهاي بيرجند با طراحي فضاي سبز، جويها، استخر و فواره ها، محيطي زيبا و كاملا متفاوت با اقليم منطقه را به نمايش گذاشته‌اند.

اين باغ‌ها كه اغلب متعلق به خاندان ثروتمند و به ويژه خاندان علم (وزير دربار رژيم پهلوي) بوده‌اند به تعداد زياد در داخل شهر بيرجند و روستاهاي اطراف پراكنده‌اند كه مي‌توان به باغ‌ها و عمارت‌هاي رحيم آباد، معصوميه، بهلگرد، اميرآباد شيباني، علي آباد، شوكت آباد و ارگ كلاه فرنگي يا ارگ مير حسن خان اشاره كرد.

به دليل حاكم‌نشين بودن شهر بيرجند در گذشته ، هم اكنون آثار بسياري از بناهاي متعلق به آنان در منطقه به چشم مي‌خورد كه روزگاري نه چندان دور محل سكونت و مامن امراي محلي و اعيان و اشراف بوده است. * دراين ميان "باغ و عمارت اكبريه" بيش از همه نگاه پرسشگر هر بيننده‌اي را به سوي خود جلب مي‌كند تا انسان را وادار به مدح ستايش طراح و سازنده بناي عظيم و باغ با شكوه اكبريه نمايد.

اين باغ و بنا در زميني به مساحت ‪ ۸۰۰۰متر مربع در سه طبقه مجزا مربوط به دوره‌هاي زند تا اوايل پهلوي احداث شده است و تزيينات بنا شامل تالار آينه و ميانخانه گنبد عرقچين و تزئينات مقرنس و رسمي بندي مي‌باشد.

    * "باغ و عمارت رحيم‌آباد" نيز در داخل روستاي رحيم آباد قرار گرفته و از بناهاي دوره قاجار به شمار مي‌رود.

 اين مجموعه شامل بخشهاي متعددي ازجمله عمارت اصلي با راهروها و اتاقهاي متعدد، اصطبل و حوض خانه با گنبدي كلاه فرنگي مي‌باشد.

    "عمارت رحيم آباد" داراي سه تالار بزرگ است كه از نظر كاربري به عنوان پذيرايي از مهمانان و تشريفات استفاده مي‌شده و داراي تزيينات مقرنس، آينه كاري و گچ بري است.

  در‌ها و پنجره‌هاي تالار داراي كتيبه‌هايي به شكل هلالي و تزيينات مشبك با طرح اسليمي مي‌باشد كه استفاده از شيشه‌هاي رنگي بر زيبايي آن افزوده است.

    * "باغ و عمارت بهلگرد" نيز در ‪ ۱۵كيلومتري شرق بيرجند، شامل روستاي بهلگرد دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سكونت خدمه و يخدان طبيعي مي‌باشد.

 طبقه اول اين عمارت داراي چهار ستون دايره‌اي آجري است كه مهمترين عناصر تزييني باغ را در خود جاي داده‌اند.

    * "باغ و عمارت شوكت آباد" هم درفاصله پنج كيلومتري شرق بيرجند شامل بخش‌هاي متعددي است كه هر بخش تزيينات خاص خود را دارد كه حوض خانه داراي بيشترين ويژگي‌هاي معماري و تزييني آن است.

از عناصر معماري مهمي كه مربوط به اين مجموعه است و در فاصله ‪ ۵۰۰متري باغ قرار دارد، يخچال طبيعي است كه از خشت و گل ساخته شده است.

اينك از بخشي از اين بنا به عنوان موزه تاريخ طبيعي و حيات وحش استفاده مي‌شود و بخشي ديگر به رستوران سنتي تغيير كاربري يافته است.

    * "باغ و عمارت معصوميه" هم در نزديكي غرب بيرجند در دوره پهلوي احداث شده و معماري آن به گونه‌اي طراحي شده كه نماي اصلي عمارت در آب استخر مقابل آن كاملا بازتاب مي‌كند به طوري كه عمارت چهل ستون اصفهان را تداعي مي نمايد.

اين عمارت همچون ساير بناهاي تاريخي تمام فضاها و اتاقهاي آن به يكديگر راه دارند بصورتي كه ورود به داخل ساختمان از هر سوي عمارت ميسر مي‌باشد.

در اين عمارت علاوه بر باغ اصلي دو باغ ديگر به چشم مي‌خورد كه در يكي از آنها عمارتي ساده خودنمايي مي‌كند و ديگري فاقد عمارت است.

مزار درویش حسین گرگانی:

 ارعرفاء وزهاد برجسته ،اهل هرات ومقیم خنگ بوده ودر اواخر دوران گورکانی (حدود 900 ه. ق ودرحدود پانصد وسی سال قبل )وبنقل از مرحوم آیتی درکتاب گلستان همزمان با علي بن ياسرحسامي قهستاني مشهور به حسامی (صاحب تاریخ حسامی) می زیسته که ازنحوه زندگی وتاریخ دقیق فوت او اطلاع دیگری در دست نیست.

درکتاب بهارستان چنین آمده است:

حسامی نامی اورا بدینگونه تذکر داشته است .عابد وزاهد وسالک ناسک،مرشد حقانی، درویش حسین گرگانی،که زمان ما به وجود شریفش مزین است.

عارفی عالمی است ربانی ثانی اثنین شیخ خرقانی

حالیا مثل اوعزیزی نیست گنج قارون برش پشیزی نیست

بسکه در انزوا همی کوشد خواهد از خویش خویش راپوشد

اقامتش در قریه خنگ وربخت است . اهل هرات ، وارباب بلوکات بدان ذات مرضیه الصفات درمقام ارادت واعتقادند.همواره کوکبش سعید ودولت فقرش برمزید باد.

ساختمان آرامگاه مرحوم درویش حسین گرگانی در حد دو اتاق مفروش، درغرب روستای خنگ ودر دامنه کوه مشهور به قراول خانه واقع ودرسالهای اخیر به همت یک بانوی علاقه مند وبا استفاده ازکمکها و نذورات محدود مردمی بصورت غیر اصولی مرمت شده واکثرا" محل مراجعه علاقه مندان وبرگزاری جلسات دعا و روضه خوانی اهالی بویژه جوانان و بانوان روستا میباشد