کشور ایران یکی از بزرگترین گنجینه های گیاهان دارویی دنیاست مصرف گیاهان دارویی در ایران سابقه ای بیش از 5000 سال دارد. و منطقه قاینات بدلیل برخورداری از موقعیت آب و هوایی متنوع از جمله مناطق مهم رویش گیاهان دارویی خودرو و از منابع ژنتیکی پر ارزش به شمار می رود.  این طرح در سال 1385 به منظور جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی منطقه قاینات که وسعت آن حدود 173461 کیلومتر مربع و آب و هوای آن از نوع آب و هوای بیابانی است به مرحله اجرا درآمد در منطقه قاینات استفاده از گیاهان دارویی در طب سنتی رواج داشته و با فرهنگ مردم عجین بوده و تنوع زیاد گونه های گیاهی ناشی از شرایط مناسب اقلیمی منطقه است و خانواده های زیادی از جمع آوری و فروش آن می توانند درآمدی داشته باشند.مطالعه  گیاهان دارویی منطقه و شناسایی آنها ازفلورهای مختلف استفاده شده وشکل زیستی هریک ازعناصرگیاهی منطقه نیزبا استفاده ازروش Raunkier مشخص شد.در اطراف قاینات گیاهان داروئی فراوانی می رویندکه در مجموع تعداد 425 گونه متعلق به 322 جنس ،در قالب 52 تیره گیاهی در این منطقه شناسایی شد .در بین تیره های شناسایی شده تیره های نعناع با 39گونه ، کاسنی با 25 گونه ، چتریان با 20 گونه به ترتیب دارای بیشترین گونه گیاه دارویی هستند که بصورت بوته زار ، درختچه ، درخت انتشار دارند. که در این میان کریپتوفیت ها(7/0درصد)،تروفیتها(5/35درصد)،همی کریپتوفیت(3/26درصد)،کامفیت(8/21درصد)و فانروفیت(7/15درصد)مهمترین شکلهای زیستی منطقه مورد مطالعه محسوب میشوند.

 1- مقدمه

مصرف گیاهان دارویی در ایران سابقه ای بیش از 5000 سال دارد. توجه دانشمندان بزرگ ایران همچون ابوریحان بیرونی، بوعلی سینا و رازی ،گواهی بر پیشنیه طولانی مصرف گونه های گیاهان دارویی است. ایران بدلیل شرایط مساعد اقلیمی بیش از 7500 گونه گیاهی تولید می کند که بخشی از آن به مصرف داخلی و بخش اعظم آن صادر می شود. چین بزرگترین کشور صادر کننده گیاهان دارویی سالیانه بیش از 327 میلیون دلار را بخود اختصاص می دهد. ایران می تواند چنین جایگاهی را داشته باشد ولی متاسفانه امروزه برخی کارخانجات بدلیل عدم اطلاع ، بعضی از گونه های گیاهی را از خارج وارد می کنند. در منطقه قاینات استفاده از گیاهان دارویی در طب سنتی رواج داشته و با فرهنگ مردم عجین بوده و تهیه عرقیات از گیاهان دارویی مرسوم می باشد تنوع زیاد گونه های گیاهی ناشی از شرایط مناسب اقلیمی منطقه است و خانواده های زیادی از جمع آوری و فروش آن می توانند درآمدی داشته باشند. تولید ترنجبین از خار، کتیرا از گون، و... حائز اهمیت و برنامه ریزی است. تولیدعرقیات گیاهی و کاشت گیاهان دارویی و خرید گونه گیاهی از افراد بومی و بسته بندی و صادرات آن به خارج می تواند باعث رونق اقتصادی منطقه گردید. در اطراف قاینات گیاهان داروئی فراوانی می رویند(12).پویان و راشد محصل گیاهان منطقه را تا حدودی مورد شناسایی قرار داده و اقدام به معرفی گیاهان دارویی نموده اند(9و15و25). مازندرانی(1380) در معرفی

 گیاهان دارویی کوهستان زیارت گرگان بیان کرد که در مجموع 107 گونه متعلق به 103 جنس و 42 تیره گزارش شده است

که در این میان ژئوفیت ها (4/36 درصد)، تروفیتها (6/20 درصد)، فانروفیت (6/9 درصد)، کامفیت(1/12 درصد) و همی کریپتوفیت (2/11 درصد)،مهمترین شکلهای زیستی منطقه مورد مطالعه محسوب میشوند (27).

هویزه(1380) در مطالعه مقدماتی گیاهان دارویی تعداد 570 گونه گیاهی بومی منطقه (نوبی- سندی و ایران- تورانی) در استان خوزستان بر اساس منابع موجود و مشاهدات صحرایی مورد بررسی قرار گرفت. (31)

حیدری ریکان(1381) در مطالعه گیاهان دارویی دره قاسملوی ارومیه بیان کرد که نمونه های جمع آوری شده 180 گونه بوده که در 51 تیره و 141 جنس قرار گرفته و تیره های مهم گیاهی مانند Asteraceae با 36 گونه و Fabaceae با 19 گونه و Lamiaceae با 16 گونه و Rosaceae با 15 گونه و... را شامل می شود. شکلهای زیستی گیاهان ذخیره گاه بر اساس طبقه بندی رانکر تعیین گردید. نتایج حاصل از این طبقه بندی نشان می دهد که همی کریپتوفیتها 22/47 درصد، ترفیتها 33/23 درصد، فانروفیتها 55/15درصد، کریپتوفیتها 2/7 درصد و کامه فیتها 66/6 درصد، مهمترین شکلهای زیستی منطقه مورد مطالعه را در بر می گیرند (13) .

سلطانی پور(1380) در مطالعه گیاهان دارویی استان هرمزگان تعداد 292 گونه دارویی استان همراه اطلاعاتی از قبیل نام فارسی، نام محلی، نام علمی، نام خانواده، زمان گلدهی، محل پراکنش، وضعیت رویشگاه، ارتفاع از سطح دریا، گیاهان همراه، میانگین بارندگی سالیانه و درجه حرارت متوسط محل رویش، اندام مورد مصرف، طریق و مورد مصرف آنها شناسایی گردید که به 218 جنس و 77 خانواده مربوط هستند. این گیاهان در دشتهای پهناور، تپه ها و دامنه کوهها (152 گونه)، مناطق کوهستانی (103 گونه)، آبراهه ها، کنار چشمه ها، جویهای آب و مناطق مرطوب (26 گونه)، روی تپه های شنی ساحلی و حاشیه های کم ارتفاع آن (16 گونه) و اراضی شور و به نسبت شور (16 گونه) رویش دارند. تعداد 209 گونه بومی استان و تعداد 172 گونه استفاده های درمانی رایج و سنتی دارند، ضمن آنکه مردم با کاربرد 120 گونه دیگر به طور کامل بیگانه هستند(19).

صابرآملی(1379) گیاهان دارویی استان کرمان  را با هدف تعیین توان بالقوه و بالفعل استان جمع آوری و شناسایی گردید تا اطلاعات و زمینه لازم جهت انجام بررسیهای دیگر و برنامه ریزیهای اجرایی فراهم گردد. تعداد 285 گونه گیاه دارویی از 200 جنس و 71 تیره شناسایی گردید. 72% گونه ها با فرم رویشی علفی و 3/11% بوته ها نیمه خشبی می باشند. بیشترین پراکنش گیاهان در ارتفاع 2500-1500 متر از سطح دریا می باشد.(20).

جاویدتاش(1380) ، ضمن مطالعات اولیه و بررسی های صحرایی، پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی مناطق مختلف استان فارس بررسی و نسبت به جمع آوری و شناسایی 483 نمونه گیاه از 94 خانواده و 252 نمونه بذر از 73 خانواده اقدام شد. به علاوه مراحل فنولوژی تعداد 144 نمونه گیاه از 41 خانواده مورد بررسی قرار گرفت(11).

اکبرزاده(1381) بر روی گیاهان دارویی از خانواده نعناییان (Labiatae) درمنطقه «واز» مازندران انجام داد و براساس نتایج بدست آمده، 36 گونه از 18 جنس از خانواده Labiatae در منطقه شناسایی شد(5).

میرداوودی (1380) گزارش کرد گیاهان دارویی استان مرکزی به لحاظ قرار گرفتن در زاویه برخورد دو رشته کوه البرز و زاگرس دارای شرایط آب و هوایی متنوعی می باشد و همین امر موجب تنوع گیاهی بالایی در نقاط مختلف استان گردیده است. بیش از 227 گونه گیاه دارویی را در سطح کل استان نشان داد. از این تعداد، 144 گونه از سطح مراتع استان جمع آوری شده که متعلق به 127 جنس و 48 تیره هستند (30) .

اکبری نیا(1380) جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی استان قزوین را انجام داد حدود 250 گونه گیاه دارویی جمع آوری و شناسایی گردید (6).

بهمنش(1380) در تعیین تنوع گونه ای گیاهان دارویی مراتع کوهستانی چهار باغ، استان گلستان اعلام کرد حفظ تنوع گونه ای یکی از اهداف مدیریت اکوسیستم است و تنوع گونه ای با خصوصیات اکوسیستم همبستگی دارد. نتایج نشان داد تنوع گونه های دارویی در منطقه مورد مطالعه در حد متوسط است و بیشترین توزیع فراوانی مربوط به گونه های Gallium verum، Achillea millefolium، Cynodon dactylon و Euphorbia rigida می باشد(8).سرطاوس وهمکاران(1378) اعلام کردگیاهان داروی بواسطه دسترسی آسانتر، کم هزینه بودن آنها و مهمتر از همه عدم ایجاد عوارض جانبی مورد توجه قرار گرفتند و بهره برداری از آن شدت گرفته است. در این طرح 200 گونه دارویی جمع آوری گردید که از 40 تیره و 69 جنس می باشند. از این مقدار 32 گونه علمی، 17 گونه بوته ای، 12 گونه درخچه ای، 7 گونه درختی، و 2 گونه غده ای باشندو 38 گونه و دیگر از خارج استان تهیه می گردد (18). پوشش گیاهی قاینات تا به حال بررسی و مطالعه نشده است  و این تحقیق برای اولین بار در این منطقه صورت گرفته است  لذا طرح شناسایی و پراکنش گیاهان دارویی با اهداف زیر در دانشگاه آزاد اسلامی قاینات به مرحله اجرا در آمد:

1- جمع آوری کتابخانه ای از فلور ایران و منابع کتابخانه ای در زمینه گیاهان دارویی منطقه

2- جمع آوری و شناسایی اطلاعات گیاهان دارویی منطقه و مصارف سنتی ، صنعتی و دارویی

3- تهیه شناسنامه اطلاعاتی گیاهان دارویی شامل گیاهشناسی،اکولوژی،زارعی،خواص و مصارف دارویی

4- تهیه هربار یوم گیاهان دارویی  جمع آوری شده

5- تشکیل بانک اطلاعات نرم افزاری گیاهان دارویی  موردنظر

6-  تعیین پراکنش و اشکال زیستی گیاهان دارویی منطقه

7- شناخت توان بالقوه گیاهان دارویی در منطقه

8- تدوین مجموعه گیاهان دارویی منطقه

9- فراهم ساختن زمینه برای تحقیقات بعدی در مورد کشت  و اهلی کردن گیاهان دارویی و همچنین مواد موثره آنها

10- خدمات رسانی علمی به سازمانها و نهادهای اجرایی که در زمینه گیاهان دارویی و محیط زیست فعالیت دارند

11- جمع آوری اطلاعات و تجربیات افراد بومی و محلی به صورت مدون که مانع از بین رفتن تجربیات آنها گردد.

موقعیت جغرافیایی محل اجرایی طرح

شهرستان قاینات ، سرزمین آفتاب و طلای سرخ در شرق ایران و شمال استان خراسان جنوبی ، در حد فاصل 15 و 33 تا 12 و 34 عرض جغرافیایی و 38 و 58 تا 56 و 60 طول جغرافیایی قراردارد. این شهرستان از شمال به خواف و گناباد ، از غرب به فردوس و از جنوب به بیرجند محدود شده و از جانب شرق مرزی به طول تقریبی 130 کیلومتر با کشور افغانستان دارد . ارتفاع این ناحیه از سطح دریاهای آزاد 1440 متر و مساحتش بالغ بر 17722 کیلومتر مربع می باشد. مراتع قاین از نوع متوسط است و در آن گیاهان دارویی گوناگون ، جنگلهای تنک پسته کوهی ، بنه ، قیچ و بادامشک دیده می شود .بررسی وضعیت بارندگی استان نشانگر این است که در بیش از 90% استان توزیع مکانی و زمانی بارشها و پراکندگی آنها یکنواخت و مشابه نیست ، میزان ریزشهای جوی به صورت باران و برف در 15%مساحت استان (نواحی شمال و شمال غربی )آن نسبتا زیاد است. میانگین بارندگی سالانه این ناحیه بین 300 تا400 میلیمتر تغییر می کند ولی در مناطق جنوبی ، شرقی و مرکزی که بیش از 85% مساحت خراسان را شامل می شود میزان بارندگی در این مناطق تقریبا معادل 150 میلیمتر است.پوشش گیاهی شهرستان قاینات را می توان در سه دسته تقسیم بندی نمود:1-پوشش گیاهی بیابانی ،2-پوشش گیاهی نیمه بیابانی و 3-کوهپایه ای و  پوشش گیاهی کوهستانی .

روش تحقیق

طرح جمع آوری و شناسایی گیاهان دارویی از سال 1385 در منطقه قاینات به اجرا در آمد.با انجام عملیات صحرایی در مناطق مختلف نمونه ها جمع آوری و پراکنش آنها تعیین گردید در انجام این بررسی با استفاده از منابع معتبر گیاه شناسی موجود و استناد به مدارک مدون و تجربیات مردمی و عطاری ها و خبرگان محلی شهرستان و همچنین پیمایش های میدانی در فصول چهارگانه در مناطق رویشی کلیه گیاهان موجود مورد بررسی و نقاط پراکنش آنها، اطلاعات رویش گاهی، موارد مصرف و… یادداشت برداری شد و مورد تحقیق قرار گرفت پژوهش در سه مرحله زیر صورت گرفت : مشاهدات اولیه نقشه های توپوگرافی مربوط به منطقه ،دوم مرحله عملیات صحرایی که شامل جمع آوری گیاهان و ثبت مشخصات شکل گیاه که عمل جمع آوری به روش پیمایشی صحرایی  انجام شد و سوم مرحله شناسایی گیاهان با استفاده از فلور های مختلف (2و3و4و14و23و26و28و32و33و34و3و37و38و39) بود.نوع گیاهان بر اساس دارویی(6و16و29)، صنعتی(7و22)،سمی(17) و تیپ های رویشی(24و39) آنها به روش رانکیر تعیین گردید(36).

بحث و نتیجه گیری

بیشترین گونه جمع آوری شده مربوط به تیره نعناع،گاوزبان،سیب زمینی ،چتریان،پنیرک،کاسنی،غلات،اسپند بود(جدول1). بررسی ها نشان داد که وجود گونه های گیاهی در هر بخش با میزان بارندگی رابطه ای مستقیم دارد.البته در برخی مناطق ایستگاه های هواشناسی وجود ندارد و اطلاعات آن کامل نیست. فرم رویشی گیاهان دارویی به صورت علفی،بوته ای،غده ای، درختچه ای،درختی دیده شده است.در منطقه کشت گیاهان دارویی بطور اختصاصی انجام نمگیرد. لذا توسعه میگرددکه برخی گونه ها با توجه به اینک بومی منطقه و دارای رویش خوبی  می باشنددر اولویت کشت کار قرار گیرند.

جدول1: گونه های جمع آوری شده هر خانواده

 منطقه قاینات گونه های دارویی فراوانی داردکه برخی از آنها به دلیل برداشت بی رویه در حال نابودی هستندگیاهان دارویی به عنوان بخشی از گیاهان هر منطقه از ذخایر ملی کشور هستند ،لذا استفاده از آنها باید تحت نظر متخصصان انجام شود. و برای جلوگیری از نابودی گیاهان دارویی باید نسبت به کشت و پرورش گونه های سازگار اقدام شود.وجهت جلو گیری از انقراض گونه های گیاهی مسئولان ملزم به انجام برنامه ریزی دقیق ، کوتاه مدت و بلند مدت می باشند. زراعت گیاهان دارویی جهت افزایش عملکرد کمی و کیفی آنها ضروری است. ممکن است گیاهان از لحاظ خواص ظاهری مشابه باشند و افراد غیر متخصص را به اشتباه بیاندازند.حتی ممکن است با توجه به تفاوت خاک واقلیم یک گیاه در یک منطقه دارای موادموثره کافی باشد،ولی همان گیاه در منطقه دیگر به علت کم بودن مواد موثره خاصیت دارویی و درمانی نداشته باشد(12و21).گونه های  دارویی جمع آوری شده شاخص منطقه در جدول 3 نشان داده شده است. همچنین برخی گونه مانند گاو زبان دارای موسیلاژ فراوان ویا دارای اسانس بودندکه انجام مطالعات فتوشیمیایی برای آنها ضروری میباشد.گیاهانی مانند زعفران ،زرشک ، بادام ، عناب و... به دلیل سازگاری بالایی که دارنددر شرایط اقلیمی مختلف در تمامی منطقه پراکنده اند.

پوشش گیاهی مناطق مختلف کوهستانی و نیمه کوهستانی با مناطق جلگه ای و پست و هموار این شهرستان متفاوت می باشد انواع گونه های جنگلی مانند بنه ،سنجد تلخ ، انجیر، بنه، بادامشک، بادام کوهی، تاغ، قیچ است. علاوه بر گیاهان و درختچه های یاد شده گیاهانی همچون وگون و درمنه, بارهنگ , پونه , اسپند و.... با مصارف دارویی نیز در این شهرستان می روید. در این طرح 452گونه گیاه دارویی که داری کاربرد سنتی در منطقه بوده شناسایی گردیدکه متعلق به 46 تیره و 124 جنس میباشد. از این تعداد42گونه علفی، 82 گونه بوته ای ،42 گونه درختی، 31 گونه غده ای 15 گونه درختچه ای میباشند.                                                                                                                                                

 

 

 

جدول 2  : لیست خانواده های(تیره) گیاهان دارویی از نظر تعداد ،گونه و جنس

جدول3: گونه های  دارویی جمع آوری شده شاخص منطقه

<td

نویسنده :moslem|مقالات مرتبط | ارسال نظر: 0 |

khong.ir

khong.ir

نام فارسی	نام علمی	نام تیره	نام فارسی	نام علمی	نام تیره
کلپوره	Teucrium polium.	Labiatae	زرشک	Berberis vulgaris L.	Berberidaceae
اسطوخودوس	Nepeta satureioides.	Lamiaceae	چوبک	Acanthophyllum Squarrosum	Caryophyllaaceae
انغوزه شیرین	Ferula foetida	Umbelliferae	خاکشیر	DeScurainia  sophia	Cruciferae
اسفند	Peganum harmalaL	Zygophyllaceae	خارشتر	Alhagi persarum.	Fabaceae
بو مادران	Achillea wilhelmsii	Compositae	زعفران